Obiekty zabytkowe i historyczne na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w zdecydowanej większości pochodzą z okresu od II poł. XVIII do początków XX w. To efekt intensywnej industrializacji, która wpływała na urbanizację. Inwestycje w zakłady przemysłowe i napływ ludności w poszukiwaniu pracy powodowały stopniowe przekształcanie się wsi i miejscowości w organizmy miejskie. Poza obiektami przemysłowymi – w ich sąsiedztwie – licznie powstawały osiedla i kolonie robotnicze oraz pojedyncze budynki, tzw. familoki, a także mieszczańskie kamienice, które tworzyły zwartą, pierzejową zabudowę centrów naszych miast. W tym okresie powstawał jeszcze inny rodzaj obiektów – założenia pałacowo-parkowe, o dużym rozmachu i kunszcie architektonicznym. Świadczyły o potędze ówczesnych magnatów przemysłowych i ich ambicjach, a także kontaktach z arystokracją europejską.

Gliwice, Radiostacja

Katowice, Stary Dworzec

Ważnym czynnikiem rozwojowym dla Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego była budowa linii kolejowych i dworców. Choć trzeba pamiętać, że dzisiejszym obszarze GZM stykały się rozbiorowe granice imperiów – habsburskiego, pruskiego i rosyjskiego (dziś to również kolejny przestrzenny znak historii – tzw. Trójkąt Trzech Cesarzy u zbiegu granic gmin: Mysłowice, Sosnowiec i Jaworzno). Fakt ten istotnie wpływał na wyznaczanie nowych przebiegów tras kolejowych. Znamiennym przykładem uwzględniania kształtu ówczesnego pogranicza był łącznik kolejowy między Ząbkowicami a Szopienicami, który powstał w celu ominięcia terenu Cesarstwa Austriackiego przez pociągi jadące z Prus w kierunku Warszawy. To właśnie przyczyniło się to do budowy linii kolei żelaznej i okazałego dworca w Katowicach – w późniejszym sercu Metropolii. Działał on do 1972 r., a dziś zwany jest starym dworcem, przekształconym z nie mniejszym rozmachem w nowoczesne centrum usługowe.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., a jeszcze bardziej po plebiscycie i trzech Powstaniach Śląskich, wymuszony został nowy podział tutejszych miast i dóbr przemysłowych, pomiędzy Polskę a Niemcy. Pojawiła się konieczność scalania obszarów odmiennych pod niemal każdym względem (o różnych systemach infrastrukturalnych, prawnych, monetarnych, administracyjnych, itp.). Co nie mniej istotne nastąpiła rywalizacja technologiczna i architektoniczna między niemieckimi a polskimi kręgami władzy. Dlatego lata dwudzieste i trzydzieste XX w. to kolejny okres, który wyraźnie zaznaczył się w strukturze przestrzenno-funkcjonalnej dzisiejszej GZM i odcisnął się znacząco w jej miejskim krajobrazie. Kultura materialna z okresu międzywojennego to przede wszystkim tzw. moderna (wczesna i zaawansowana), zwana funkcjonalizmem. To czysta forma architektoniczna, „naturalnie” urozmaicana, poprzez elementy wynikające z konstrukcji, bez zbędnych ozdobników i dodatków, z rytmicznymi i symetrycznymi podziałami, nierzadko nawiązującymi do kształtów i okien marynistycznych, a zawsze z wielkimi przeszaleniami i doświetleniami oraz praktycznymi rozwiązaniami wnętrz tworzącymi dobre warunki zamieszkania. W tym zakresie niemal w każdym mieście GZM znaleźć można imponujące przykłady budynków mieszkalnych, obiektów użyteczności publicznej i kościołów. Prym wiodą tu Katowice, gdzie jest wyznaczony Szlak Moderny, na czele z „drapaczem chmur”, kościołem garnizonowym i willami Tadeusza Michejdy (wybitnego architekta tworzącego w tamtym czasie). Modernistyczna zabudowa niektórych dzielnic Katowic nie ustępują pięknem i elegancją zabudowie Gdyni, uznawanej za perłę polskiego modernizmu. Liczne interesujące przykłady modernizmu można znaleźć też w Bytomiu Chorzowie, Gliwicach Mysłowicach, Sosnowcu Zabrzu.

Katowice, Drapacz Chmur

Będzin, Zamek

Do rzadziej występujących, ale niezwykle cennych i pięknych obiektów zalicza się obiekty secesyjne z początku XX w. To kamienice z subtelnymi i pełnymi wdzięku dekoracjami: witrażami, motywami roślinnymi, szkliwionymi płytkami, metaloplastyką. Niestety znaczna część zabudowy z tego okresu została zburzona we wczesnych latach powojennych. Ciekawe przykłady jednak zachowały się m.in. w Katowicach, Zabrzu i Bytomiu.

Jeszcze inną grupą zabytków i obiektów historycznych jest zabudowa z okresu średniowiecza i renesansu. Część nich – z oczywistych względów – to już ruiny, a część jest dobrze zachowana. Najcenniejsze można zwiedzać np. w Będzinie, Sławkowie, Siewierzu, Gliwicach, Bytomiu.

Kategorię obiektów architektury współczesnej tworzą obiekty powstałe po II wojnie światowej aż do dziś, czyli socrealizm, postmodernizm, nowoczesność lub kontynuacja realizacji przedwojennych.

Z perspektywy lat coraz więcej uroku nabiera zabudowa z lat PRL, zwłaszcza budynki powstałe między latami 50. a 70. XX w. Wiele z nich staje się obiektami kultury współczesnej (to jeszcze nie zabytki, ale obiekty warte zachowania ze względów architektonicznych lub historycznych). Stają się one często symbolami, powszechnie rozpoznawalnymi i identyfikowanymi z miejscem. Co ciekawe, obiekty z lat 60. i 70. XX w., mimo że nierzadko powstawały w tzw. epoce niedoborów i oszczędności, często ujmują swoją funkcjonalnością i pomysłowością, czasem wręcz ikonicznością.

Dąbrowa Górnicza, Pałac Kultury Zagłębia

Katowice, Strefa Kultury (Muzem Śląśkie, NOSPR, MCK, Spodek) oraz biurowce .KTW

Wystarczy przyjrzeć się takim realizacjom z tamtego okresu, jak: Spodek w Katowicach, Pałac Kultury w Dąbrowie Górniczej czy osiedla A i B w Tychach. Budynki całkiem współczesne to np.: KTW, MCK, NOSPR, CINIBA w Katowicach, hala Arena w Gliwicach, Będzin Arena, nowy Stadion Śląski. Powstały w ostatnim dziesięcioleciu i szybko wpisały się w metropolitalny skyline. Czas pokaże, które z nich przejdą do historii jako ikony naszej epoki.

Naturalnie nowych obiektów jest mniej niż tych historycznych, będących znakiem nawarstwień różnych epok, stylów i uwarunkowań geopolitycznych (jak rozbiory i okupacja). Niemniej warto przyglądać się zachodzącym na naszych oczach zmianom i doświadczać na co dzień przestrzeni, w której się żyje.

Procesy uprzemysłowienia i urbanizacji na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim przebiegał z narastającą intensywnością od II poł. XVIII w. Wpłynęło to na losy wielu pokoleń mieszkańców, przemysłowców upatrujących szansy na intratne i prestiżowe inwestycje, fachowców delegowanych do budowy kopalń, hut, zakładów przetwórczych i towarzyszącej im infrastruktury oraz rzesze robotników przyjeżdzających tu „za pracą”. Przesądziło to o charakterze naszego regionu i o jego obecnej strukturze przestrzennej. Następstwa ponad 200-letniej obecności tzw. przemysłu ciężkiego są odczuwalne i zauważalne w wyglądzie naszych miast – zarówno te związane z „ciemną stroną” przemysłu, jak i te będące dziś naszym dziedzictwem i potencjałem, jak liczne obiekty poprzemysłowe, nierzadko o bardzo wysokich walorach architektonicznych i konstruktorskich. Niektóre mają nowe funkcje, a niektóre przypominają o pracy i życiu w minionej epoce industrialnej.

Ruda Śląska, Wielki Piec Hutniczy

Górnośląskie Koleje Wąskotorowe

XIX w. to czas rozwoju kolei, także związany z rozwijającym się przemysłem i wpływający na kształtowanie się miast. Jako otwarcie „na świat” i masowy środek wymiany towarów, stała się ona ważną przewagą konkurencyjną dla miejscowości, przez które przebiegała. Życie gospodarcze w tym obszarze rewolucjonizowały Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska (od Warszawy do granicy z zaborem pruskim, gdzie ostatnią stacją graniczną były Maczki – dziś dzielnica Sosnowca) oraz Kolej Górnośląska (biegnąca m.in. przez Mysłowice, Katowice, Hajduki, Świętochłowice, Rudę, Zabrze, Gliwice i dalej Kędzierzyn Koźle, Opole do Wrocławia). Jednym z czynników wytyczania tras, były wówczas granice rozbiorów, które zbiegały się na dzisiejszym obszarze GZM, czego przykładem jest Trójkąt Trzech Cesarzy w Mysłowicach, przy granicy Sosnowca i Jaworzna, kolejny ciekawy znak historii.

Ważnym wydarzeniem okresu industrializacji było powołanie, przez władze Prus, Wyższego Urzędu Górniczego z siedzibą we Wrocławiu. Na jego czele, w 1779 r., stanął Wilhelm Friedrich von Reden. To on sprowadził ze Szkocji Johna Baildona i wraz z nim wprowadził wiele unowocześnień do procesów przemysłowych. Nie bez przyczyny obaj uznawani są za ojców nowoczesnego hutnictwa. Stopniowo w XIX w., na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim coraz częściej osiedlali się i działali przemysłowcy: profesjonalna kadra, budowniczowie, konstruktorzy maszyn i urządzeń, a zwłaszcza potentaci inwestujący w przemysł. Wielu z nich przybywało tu z różnych stron Europy: z Anglii, Włoch, Prus, Belgii), ale udział w rozwoju brały też miejscowe rody. Dynamiczna historia rozwoju górnictwa, hutnictwa, koksownictwa, transportu czy produkcji maszyn pokazała ich ogromną przedsiębiorczość, rozmach, innowacyjność i dalekowzroczność. Mimo braku – oczywistych dla nas – udogodnień, jak: szybkie środki komunikacji, łatwy przepływ informacji, czy komputery, na bieżąco śledzili i wprowadzali nowinki techniczne i ściągali tu najnowocześniejsze na ów czas urządzenia, np.: pierwszy wielki piec hutniczy opalany koksem (zbudowany właśnie przez Johna Baildona), nowatorskie konstrukcje wież ciśnień, czy rozwiązania hydrotechniczne, nierzadko sprawne do dziś.

W efekcie Górny Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie stały się jednym z wiodących obszarów przemysłowych Europy (obok Zagłębia Rhury i Pas-de-Calais). Istniejące kopalnie, huty, koksownie łączyły się ze sobą, tworząc duże i wiodące koncerny przemysłowe. Trzeba jednak pamiętać, że była to inna rzeczywistość terytorialna: najpierw zmiany przynależności państwowej pogranicza Śląska i Małopolski, podział rozbiorowy, a potem zmiany granic po trzech Powstaniach Śląskich. Po 1922 r. – wraz z rozwiązaniem kwestii spornych między Polską a Niemcami – wymuszony został kolejny podział miast i dóbr przemysłowych, w zależności od nowego przebiegu granic na część po stornie jednego państwa i część po stronie drugiego.

Zabrze, Szyb Maciej

Tarnowskie Góry, Kopalnia Srebra

Skąd pochodzili twórcy przemysłu na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Opracowanie własne.

Najbardziej znane rody i postacie, a zarazem twórcy przemysłu na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim (poczynając od XVIII w), to: Mieroszewscy, Ballestrem’owie, Donnersmarck’owie (czyli Czwartkowy Targ na Spiszu), Schaffgotschowie, Hochbergowie, Giesche (czyli Giza), Shoenowie, Karol Godula, Friedrich Wilhelm Grundmann, rodzina Tiele-Winclerów (wcześniej Franz von Winckler), a także Heinrich Gotthold Dietel, Shoenowie (Ernest, Wilhlem, Oscar). Jeszcze wcześniej warto wspomnieć Walentego Roździeńskiego z przełomu XVI i XVII w. Był hutnikiem i właścicielem kuźni oraz zarządcą hut na dworze koszęcińskiego pana Andrzeja Kochcickiego, a – co ciekawe – autorem wierszowanego poematu – niezwykłego źródła opisującego arkana technologii, stan ówczesnego hutnictwa i górnictwa oraz związaną z tym pracę (był to pierwszy taki utwór w języku polskim).

Rozwój przemysłu był znakomitą okazją do inwestowania i mnożenia majątku, ale też nierzadko wiązał się z dużą aktywnością społeczną, a nawet filantropijną, podejmowaną przez przemysłowców na rzecz zatrudnianych przez nich robotników. Wyrazem tego są wybudowane na ich zlecenie kolonie i osiedla robotnicze, a także budynki dziś zwane budynkami użyteczności publicznej (szkoły, przedszkola, ochronki, noclegowanie, sklepy, karczmy, pralnie, a także kościoły). Takie inwestycje zapewniały wysokie warunki bytowe, jak na ówczesne standardy, co z kolei wpływało na lepszą wydajność w pracy, ale także przyczyniało się do kreowania stabilności społecznej, jak również do stopniowego procesu urbanizacji i przekształcania się wiosek w miasta.

Ruda Śląska, Kaufhaus

Integralnym elementem związanym z industrializacją było tzw. budownictwo patronackie, powstające od końca XVIII do początku XX w. i finansowane przez bogatych przemysłowców. Pomnażając swoje zyski i inwestując w kolejne przedsięwzięcia, zabezpieczali oni podstawowe potrzeby kadry przemysłowej i robotników dla nich pracujących (zwłaszcza mieszkaniowe, ale nie tylko). Wpływało to oczywiście na większa efektywność pracy, przy jednoczesnym zapewnieniu dobrych warunków życia. Jak na tamte czasy było to wysoce nowatorskie i prospołeczne podejście.

Katowice, Osiedle NIkiszowiec

Czeladź, Osiedle Piaski

Historia tego typu budownictwa wiązała się z procesem zasiedlania prowincji śląskiej przez osadników z Prus. Była to wieloletnia akcja germanizacyjna, zainicjowana przez pruskiego króla Fryderyka II; stąd nazwa procesu: „kolonizacja fryderycjańska”, a wsie powstające w jej efekcie to „wsie fryderycjańskie” (przy okazji w ramach tej akcji przeprowadzono też ważne reformy administracyjne sprzyjacie rozwojowi rolnictwa i przemysłu).

W okresie żywiołowego rozwoju przemysłu budowano przede wszystkim kolonie robotnicze (mniejsze założenia zwykle złożone z samych domów mieszkalnych), osiedla robotnicze (większe założenia, wzbogacone o zaplecze socjalne, typu: pralnie, łaźnie, sklepy, miejsca do pieczenia chleba i ciast, itp.). Wznoszono także samodzielne budowle o charakterze socjalnym, religijnym, edukacyjnym czy usługowym, jak: kościoły, karczmy, szkoły, ochronki, domy noclegowe dla kawalerów, itp.

Podstawowym typem domu dla robotników był familok: najczęściej budynek jedno-, dwu- lub trzykondygnacyjny, murowany, na rzucie prostokąta, z dwuspadowym dachem lub płaskim dachem (elewacje obłożone cegłą licówką). Mieszkania były dwu- lub trzyizbowe (złożone z dużej kuchni i pokoi), zwykle z toaletami na półpiętrach; we wcześniejszych koloniach woda dostępna była w pompach ulicznych, a potem była doprowadzana do budynku (m.in. dzięki wieżom ciśnień). Zwykle do mieszkania przynależało pomieszczenie gospodarcze (komórka, „chlewik”), a w miarę możliwości ogródek. W domach urzędniczych obowiązywał wyższy standard mieszkań (były wyposażone w łazienkę, indywidualne obejście, większy ogródek).

Drugim typem budynku w osiedlach robotniczych był dom o charakterze willowym dla kilku rodzin, 1- lub 2-kondygnacyjny, murowany, ze spadzistym dachem (zwykle czterospadowym).

Ruda Śląska, Osiedle Ficinus

Ruda Śląska, Osiedle robotnicze z domem towarowym Kaufhaus

Z czasem powstały inne formy finansowania mieszkań dla robotników: nie tylko fundowane przez przemysłowca, ale budowane przez zakład przemysłowy w systemie „Beihilfe”, polegającym na włączeniu robotników w ich budowę poprzez zaciągnięcie nisko oprocentowanego kredytu (by po jego spłacie zostać właścicielem mieszkania).

Wraz z intensywnym rozwojem przemysłu i napływem pracowników z odległych stron, jeszcze bardziej rosło zapotrzebowanie na mieszkania. Zaczęto budować domy zakwaterowania zbiorowego (noclegownie) i prywatne domy czynszowe (np. zabudowa w Królewskiej Hucie). W Prusach obowiązywał przepis (Ustawa Osiedleńcza i Budowlana z 1904 r.), że pracodawca powinien dbać o mieszkania dla swoich pracowników, szczególnie tych wykształconych. Pod względem architektonicznym nawiązywano do tradycji budownictwa miejscowego, angielskiego cottage lub tworzono styl rodzimy.

Wśród wziętych projektantów byli znani wówczas architekci: Georg i Emil Zillmannowie, Hans von Poellnitz – kierownik zarządu budów w koncernie Ballestremów, Karl Grosse, Bruno Taut, Antoni Jabłoński-Jasieńczyk.

Inicjatorami i fundatorami budownictwa patronackiego były rody, z których pochodzili wiodący przemysłowcy, m.in.: Donnersmarck, Schön, Dietl, Schaffgotsch, Giesche, Ballestrem.

Katowice, Osiedle Giszowiec

Wykaz kolonii i osiedli robotniczych z terenu GZM (109 miejsc), na bazie informacji z PTTK.

Obecnie w województwie śląskim wciąż jest ponad 200 przykładów tzw. budownictwa patronackiego, w większości z przełomu XIX i XX w. (zwłaszcza z okresu 1890 – 1914). Najciekawsze zlokalizowane są w takich miastach GZM jak: Bytom (3), Chorzów (7), Czeladź (1), Gliwice (2), Katowice (23), Knurów (5), Ruda Śląska (29), Siemianowice Śląskie (1), Sosnowiec (28), Zabrze (10). W całym województwie jest ich ok. 200. Niektóre z nich (lecz w zdecydowanej mniejszości) objęte są dziś ochroną konserwatorską.

Wraz z restrukturyzacją przemysłu i transformacją ustrojową, z lat 90-tych XX w., przeważająca większość zakładów została zamknięta. Wiele z nich stanowi dziś cenne dziedzictwo przemysłowe i wymowni świadkowie historii tego obszaru. Część z tych obiektów jest wykorzystywana na całkiem nowe funkcje: usługowe, biznesowe czy ekspozycyjne, czasem mieszkalne (lofty), niektóre zachowują swoje dawne przeznaczenie, przybliżając współczesnym pracę w kopalniach i hutach, a jeszcze inne obiekty wciąż czekają na „nowe odkrycie” i zagospodarowanie.

Czeladź,, Galeria Sztuki Współczesnej Elektrownia

Bytom, Elektrociepłownia Szombierki

Na terenie GZM mamy wiele fascynujących świadków minionej epoki przemysłowej – ok. 40 obiektów z 16 gmin GZM jest na liście tzw. Szlaku Zabytków Techniki. Obejmuje on obiekty z całego województwa śląskiego, związane z minionym przemysłem i infrastrukturą techniczną, jak: górnictwo, hutnictwo, energetyka, kolejnictwo, włókiennictwo, browarnictwo, inżynieria sanitarna i wodna, i inne. Udostępnianie i popularyzowanie tych obiektów pozwala współczesnym wydobywać z nich piękno pozostałe do dziś, a czasem fascynację i emocję z dawnego rozmachu i monumentalnych przedsięwzięć.

Szlak to swoista marka własna i unikatowy produkt turystyczny w skali Polski. Pokazuje autentyczny dorobek ludzi tu żyjących, tworzących przemysł i rozwijających miasta przez ponad dwa stulecia. Jest też wyrazem szacunku do historii regionu, której jesteśmy spadkobiercami.

Wyjątkowym i cennym wydarzeniem – odbywającym się na terenie całego województwa śląskiego – jest Industriada. To coroczne święto Szlaku Zabytków Techniki, organizowane zwykle w czerwcu. Przywołuje historię uprzemysłowienia Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego oraz w szczególny sposób wydobywa „na światło dzienne” dziedzictwo tego procesu, kiedy poszczególne obiekty stają się miejscem różnego typu wydarzeń kulturalno-artystycznych, a o niektórych można po prostu sobie przypomnieć.

Zabrze, Kopalnia Guido